TOETS031518MARKERWADDENMARKER WADDEN:DROOM WORDT WERKELIJKHEIDMarker Wadden, de droom van Natuurmonumenten, wordt met selectie van de aannemer werkelijkheid.Nu de planfase is afgerond, zullen de eerste eilanden van de archipel ontstaan. Een fase waarin eenaantal procedures, in samenhang met ontwerp, zoeken naar bekostiging en aanbesteding, is doorlopen.Een fase ook die in de regel veel inspanning en tijd kost en waarin samenwerking en organisatie zijnaangepast aan de voortgang in het project. De overgang van de planfase naar de realisatiefase vormt eenmooi moment om terug te kijken op een effici?nt en vlot doorlopen voorbereiding. Wat waren de succes-factoren, wat zijn de haken en ogen en welke lessen zijn geleerd?Paul Eijssen en Huib van der KolkPROBLEEMOPLOSSING EN AMBITIE KOMEN SAMEN IN VOGELPARADIJSNatuurmonumenten heeft in recordtempo het idee van vogel-paradijs Marker Wadden weten om te zetten in de daadwerke-lijke start en fysieke realisatie van die droom. Met MarkerWadden wordt in het Markermeer een eilandenarchipel ge-cre?erd met volop kansen voor natuur en recreatie. De eerstefase van dit plan wordt sinds februari 2012 uitgewerkt dankzij een bijdragevan 15 miljoen van de Nationale Postcode Loterij (NPL), later gevolgd doorandere medefinanciers en Rijkswaterstaat als samenwerkingspartner (fi-guur 1).DE AUTEURSPaul Eijssen (033-4682988, paul.eijssen@rhdhv.com) is strategisch advi-seur effectstudies en projectleider vanuit Royal HaskoningDHV voorMarker Wadden. Huib van der Kolk (06-15093130, huib.van.der.kolk@gmail.com) is zelfstandig manager en adviseur en was van 2013 tot 2015projectmanager voor Marker Wadden vanuit Royal HaskoningDHV. Meteen bijdrage van Ren? Assen (rene.assen@rhdhv.com), adviseur aanbe-stedingen en contracten bij Royal HaskoningDHV.WIMDASSELAARENNATUURMONUMENTENTOETS031519Aanvullende bekostigingBelangrijk bij de start was het uitwerken van het ontwerp. Aan de hand vaneen concreter ontwerp kon de lobby voor bekostiging worden gestart, kon-den gesprekken met stakeholders worden gevoerd en kon er meer zichtkomen op de benodigde financi?n. In de eerste fase van het project wasduidelijk dat aanvullende bekostiging nodig was om daadwerkelijk sprakete laten zijn van een project. Met vertrouwen in het verkrijgen van de extrafinanci?le middelen werd een begin gemaakt met het voorbereiden van deverschillende procedures. Dankzij een bijdrage van het Rijk (ministeriesvan I&M en EZ) van 30 miljoen en een bijdrage van de provincie Flevo-land, was er voldoende financi?le basis. En met Rijkswaterstaat als partneren aanbestedende dienst was er een solide project.Snelle doorlooptijd proceduresIn de planstudiefase zijn bestemmingsplan en vergunningen geregeld. Ineerste instantie leek het maken van een nieuw bestemmingsplan niet no-dig en zou worden gewerkt binnen de bestaande beheersverordening. Om-dat de gemeente Lelystad zelf bezig was met nieuwe bestemmingsplannenen het gebied van Marker Wadden meeliep in deze plannen, ontstond hetrisico van vertraging door mogelijke discussies over bestemmingsplanon-derdelen op heel andere (vasteland)locaties. Het opstellen van het bestem-mingsplan Marker Wadden betekende wel dat de procedurele inspanningMarker Wadden is niet alleen een mooie ambitie. Met een stelsel van natuur-eilanden boven water en slibinvangende slenken en zandputten onder water,pakt het tegelijk ook de achteruitgang van de natuur in het Markermeer aan.De problemen van dat meer worden vooral veroorzaakt door de grote hoeveel-heid slib die zich als een verstikkende deken over de bodem verplaatst. Eenvan de doelen van de Marker Wadden is dit slib te gebruiken voor het bouwenvan de eilanden. Die eilanden zorgen vervolgens ook weer voor immobilisatievan slib in de luwten van de eilanden. Zo gaan realiseren van nieuwe natuuren verbetering van kwaliteit van het Markermeer samen.Van idee naar projectNu, drie jaar na het verkrijgen van het geld uit het Droomfonds van de NPL,is de aanbestedingsprocedure afgerond en wordt gestart met de aanleg vande eerste fase van Marker Wadden (figuur 1). Dat de vertaling van idee naaruitvoering nog een hele klus zou worden, was voor Natuurmonumentenwel duidelijk. Al voordat bekend was of een bijdrage uit het Droomfondswerd verkregen, stelde Natuurmonumenten zich de vraag wat haar tewachten stond als ze geld van de NPL zou krijgen. In een inventarisatie metexperts op het gebied van ontwerp, procedures en aanbesteding werd inkaart gebracht wat de voorbereidende stappen zouden zijn. De visie vanNatuurmonumenten en de expertise van het raadgevend ingenieursbu-reau vormde in deze fase een cruciale combi.Logischerwijs moest er veel gebeuren, maar door in een vroeg stadium goedekeuzen te maken voor bijvoorbeeld de locatie, kan ook worden geconstateerddat inspanningen beperkt zijn gehouden. Met de gekozen locatie voor MarkerWadden zijn veel potentiele problemen voorkomen: de locatie lag relatief vervan bewoonde gebieden, buiten de vaarroutes voor de beroepsvaart en vervan de drukke recreatieve vaarroutes, niet op het waardevolle Enkhuizerzanden in een gebied waar de sliblaag over het algemeen omvangrijk is.2012JanQuick scanOntwerpFinanci?nBestemmingsplanNRD, plan-MER, PBVergunningenNRD, project-MER, PBAanbestedingConcurrentiegerichtedialoog2013JanJul Jul Jul Jul2014Jan2015Jan2016JanFiguur 1. Tijdspad Marker WaddenEEN VAN DE GROOTSTE ZOETWATERMEREN VAN EUROPAHet Markermeer is met 70.000 ha een van de grootste natuurgebieden enzoetwatermeren van Nederland en Europa. Het meer is pas ontstaan in1976 met het sluiten van de Houtribdijk tussen Enkhuizen en Lelystad.Daarvoor maakte het gebied deel uit van het IJsselmeer en voor 1932vormde het een deel van de Zuiderzee. Door ontginningen en de aanlegvan dammen en dijken heeft het Markermeer nauwelijks natuurlijke oe-vers en is het niet langer verbonden met zee of rivier. Op veel plaatsenheeft zich op de bodem een dikke slibdeken afgezet, met grote gevolgenvoor het bodemleven. Daarbij komt dat bij hardere wind het water vaaktroebel is door omwoelend slib van de bodem. Al deze problemen hebbenertoe geleid dat de vis- en vogelstand sterk achteruit zijn gegaan.MARKERWADDENEen derde bijzondere wens van de opdrachtgever is het maximaal benuttenvan het aanwezige slib in het moeras. Dit zodat er een tweeledig effectontstaat: het slib als probleem wordt aangepakt en je bouwt het moerasmet een `gratis' en bijna onbeperkt voorhanden zijnde bouwstof. Hier zijninnovatieve idee?n voor nodig die veel onzekerheden met zich meebren-gen en daardoor op gespannen voet staan met de wens van een aanbeste-ding met een beheerst risicoprofiel. Daarom is er een combinatie gemaaktin verplicht stellen van handelingen (zoals het aanleggen van een geul omslib in te vangen en een compartiment om dun slib te bergen) en een in-novatiestelpost waaruit de risicovolle en innovatieve handelingen wordenbetaald (het inzamelen, transporteren en omvormen van dun slib tot vol-doende draagkrachtig moeras). Het aandragen van innovaties is bij deEMVI-beoordeling zwaar meegewogen.Tijdens de dialooggesprekken met de inschrijvers konden zowel opdracht-gever als inschrijvers toetsen of hun idee?n aansloten bij de beelden enwensen van de ander. Dat bleek gezien het innovatieve karakter van hetcontract geen overbodige luxe. Uiteindelijk zijn de drie inschrijvers in staatgebleken om een goede en passende aanbieding te doen, waardoor in hetderde kwartaal van 2015 de opdracht kan worden gegund. De aanleg zal inapril 2016 buiten fysiek zichtbaar worden.Met de gunning zijn de parallelle sporen van ontwerp, financiering, aan-dacht voor stakeholders, doorlopen van procedures en het selecteren vande aannemer, samengekomen. Het markeert het moment waarop een suc-cesvolle voorbereidingsfase overgaat naar de daadwerkelijke aanleg vaneen droom.Ambitie bleek cruciaalMarker Wadden is niet opgepakt als het aanpakken van een probleem,maar als de ambitie om een droom, een wenkend perspectief (een prachtigvogelparadijs) te realiseren. Met dat wenkend perspectief wordt ook hetbelangrijkste probleem van het Markermeer aangepakt, waarbij de drivevan Natuurmonumenten om iets moois voor elkaar te krijgen, positief eninspirerend werkt.De eerste partij die Marker Wadden omarmde, was de Nationale PostcodeLoterij. De ambitie van een volgelparadijs paste prima bij de goede doelenTOETS031520werd verzwaard met het doorlopen van een plan-mer-procedure en de be-stemmingsplanprocedure. Met de Notitie Reikwijdte en Detailniveau(NRD), de passende beoordeling en het MER werd direct gestart. Daardoorkon het bestemmingsplan al na tien maanden worden vastgesteld. Wegenshet uitblijven van een beroepsprocedure werd het direct daarna onherroe-pelijk. Eenzelfde snel traject volgde voor de vergunningsaanvragen inclu-sief project-MER en passende beoordeling.Op zich is zo'n snelle doorlooptijd al vrij uniek. Wat het werk de afgelopenmaanden extra bijzonder en interessant maakte, was het parallel werkenaan vergunningsaanvragen en de aanbesteding. De vergunningsaanvragenvroegen daarbij om een zo groot mogelijke concreetheid, terwijl de aan-nemerij juist in de dialoogfase werd gevraagd door creatieve idee?n mee tedenken over de wijze waarop voor een vast bedrag zo veel mogelijk hectarenatuur kon worden ontwikkeld.Aanbesteding met bijzondere wensenVoor het project Marker Wadden is gekozen voor de aanbestedingsproce-dure van de concurrentiegerichte dialoog. Juridisch gezien kan deze proce-dure worden toegepast bij `bijzonder complexe opdrachten'. En de op-drachtgever had complexe wensen. Als eerste namelijk het contracterenvan een aannemer waarbij zowel tijdens het opstellen van het contract ende aanbestedingsfase als tijdens de uitvoering het budget moet kunnenworden aangepast. Immers vanaf dag ??n wordt ernaar gestreefd om extrageld te krijgen. Daarom is van begin af aan geanticipeerd op een groeiendbudget, onder andere vanwege de kans op het verkrijgen van een LIFE-sub-sidie. De aanneemsom omvat een aantal optionele modules, waardoor deuiteindelijke aanneemsom zal liggen tussen de 33 en 60 miljoen. Om-dat de vormgeving zeer belangrijk is, moesten de inschrijvers een land-schappelijk ontwerp maken waarbij rekening wordt gehouden met eenmodulaire en gefaseerde uitbouw.Een tweede wens is de mogelijkheid te hebben om grondstromen van der-den aan te trekken, waarbij op dit moment nog geen informatie is overaard, omvang en leveringstijd. In het contract wordt hiervoor onder anderegewerkt met een optierecht, waarbij voordelen voor de aannemer weerworden vertaald in extra vierkante meters aan te leggen moeras.Op Poplar Island wordt moeras aangelegd met behulp van slib.JEROENEIKHOLTTOETS031521TOETS031522die de NPL wil steunen. Ze vergrootte daarmee de ambitie verder: `als we er 15 miljoen insteken, moet de droom ook wel snel realiteit worden'. Na-tuurmonumenten zocht een partij die haar kon helpen de droom ten uit-voer te brengen en vond die in Royal HaskoningDHV. Daar zat kennis overwaterbouw, bouwen met natuur, besluitvormring bij overheden en proce-dures van aanbesteding, maar had ook de houding van in vertrouwen enals partner willen werken.Vanaf het begin is erop gestuurd voldoende kracht te mobiliseren en dedeskundigheid van kennisinstellingen te benutten, evenals de inbreng vande maatschappelijke omgeving. Een project met voorstanders dat idee?nuit de omgeving serieus neemt, komt vooruit, is de basishouding. Op dezewijze ontstond aansluiting met de Topsector Water en werd het projectonderdeel van Proeftuin NL. Zo adviseerde de Taskforce Deltatechnologievan Topsector Water over de idee?n van aanbesteding en volgde bevestigingom dit vroeg en in concurrentiegerichte dialoog te doen. Zo ook ontston-den exposities en debat in het Nederlands Architectuurinstituut, kwamenstudenten uit het buitenland opdrachten over Marker Wadden doen enwerden NWO-calls gehonoreerd.Omdat Marker Wadden niet alleen een ambitie van Natuurmonumentenis, maar ook een probleem van de overheid oplost, is aansluiting gezochtbij overheden. Bijvoorbeeld als co-financier: de ministeries van EZ en I&Mzijn overtuigd van het plan en dragen elk 15 miljoen bij. In een later sta-dium is via een uitvraag gezocht naar meer partners. Zo is ook de provincieFlevoland financierend partner geworden. Helaas zijn toen niet nog meerpartners gevonden. Velen zijn enthousiast, maar zetten dat (nog) niet omin medebekostiging. We zullen moeten afwachten hoe fundamenteel desupport voor het project is.Ieder zijn eigen rolNamens Natuurmonumenten en het Rijk samen, werd Rijkswaterstaat deaanbestedende dienst. De winst van co-creatie tussen overheid, NGO enmarkt is vanaf het moment dat Rijkswaterstaat de aanbestedende dienstwerd, goed zichtbaar geworden. Natuurmonumenten blijft de partij dievanuit de droom, ambitie en werfkracht partijen vindt en motiveert endruk uitoefent om slim en doelmatig te werken, omdat het geld van deachterban beter aan vogelkijkhutten kan worden uitgegeven dan aan pro-cedures. Overheden zijn noodzakelijkerwijs meer gericht op risicobeheer-sing, iedereen gelijk behandelen en politieke verantwoording. De bijdra-gen van de overheden in het proces zijn gericht op een verantwoordeprocedure en een degelijke en rechtmatige aanbesteding. De combinatiemaakt dat er een goede balans is tussen ambitie, tempo, slagkracht en be-heersing van risico's en verantwoording. Royal HaskoningDHV heeft diebalans helpen aanbrengen en operationeel gemaakt in techniek, procedu-res en aanbesteding.In de praktijk ontstond zo een goed werkend proces; vanuit vertrouwen wer-ken in plaats van vanuit wantrouwen zekerheden zoeken. Zo lag er in hetbegin geen uitvraag, maar is die gezamenlijk geformuleerd. Op deze maniergroeien initiatiefnemer, overheden en uitvoerende partijen stapsgewijsnaar elkaar toe. Daarbij is permanent met de maatschappelijke omgevingcontact gehouden en zijn wensen en idee?n zo veel mogelijk gebruikt.Effect voor de buitenwereld is dat mensen het als een leuk project ervaren,enthousiast worden en willen meedoen. Door het steeds goed betrekkenvan verschillende stakeholders, visserij, recreatie, gemeenteraden, bevol-king van het gebied, kennisinstellingen, andere NGO's et cetera, is hetdraagvlak groot. Dat resulteert in zeer weinig (een grotendeels positieve)inspraakreacties en het uitblijven van beroepsprocedures. Dat wil niet zeg-gen dat het altijd positief loopt en er geen weerstand is. Er zijn soms nega-tieve sentimenten; er zijn cultuurverschillen tussen betrokken partijen diemoeten worden overwonnen. Maar de inzet is daarmee zorgvuldig om tegaan en om te buigen naar respectvol handelen.Succesfactoren in beeld1. Een wenkend perspectief verbindt positiefMarker Wadden biedt het perspectief van een groot vogeleiland in het Mar-kermeer, van internationale betekenis en op innovatieve wijze gemaakt.Natuur waar mensen welkom zijn en die als verrijking van het gebiedMARKERWADDENWIMDASSELAARENNATUURMONUMENTENwordt ervaren. Gaan voor een mooi doel, met aangrijpingspunten voor ve-len waardoor veel mensen en organisaties er enthousiast voor kunnen wor-den, helpt enorm om vooruit te komen. Niet iedereen deelt de ambitie ofmen kijkt de kat uit de boom. Maar het wenkend perspectief is kennelijk zogroot dat tempo houden lukt.2. Samenwerken vanuit vertrouwen werkt stimulerendNiet alleen het perspectief zelf, ook in houding en samenwerking is ge-zocht naar positieve krachten, mogelijkheden en ? zonder na?ef te zijn ?werken vanuit vertrouwen. Op projectinhoud is iedereen uitgedaagd tezoeken naar maximale bijdragen aan doelen en synergie; naar effici?ntemanieren om die doelen te realiseren. In de procedures is gezorgd dat po-sitieve effecten zichtbaar zijn en dat minder positieve zaken ook serieusonder ogen worden gezien en zo goed mogelijk opgelost. Bijvoorbeeld datje met vissers serieus bespreekt wat het voor hen betekent of dat je met derecreatiesector kijkt hoe het recreatief interessant kan worden. Dat je metwetenschap kijkt waar de innovatieopgaven liggen en hoe je die kunt on-derzoeken en verder brengen. En niet in het minst: dat je in contracten metadviseurs en uitvoerende markt ook van vertrouwen uitgaat. Aandachtvoor beheersing en risicomanagement staan in het teken van het neerzet-ten van een goed resultaat met zo weinig mogelijk middelen en is nietprimair gericht op verantwoording. Het uitsparen van euro's in de planfaseleidt immers tot de aanleg van meer natuur. In alle samenwerkingen isgezocht naar partners die dit begrijpen en naar elkaar willen waarmakendat ze betrouwbaar handelen, gericht op het doel.3. Scherp zijn op de essentieDe hechte samenwerking ging gepaard met een scherpe focus op de in-houd. Dragen idee?n en voorstellen wel echt positief bij? Wat zijn hoofdza-ken en wat bijzaken? Hoe houden we de kosten laag? Wat zijn de echte ri-sico's en hoe krijgen we die in de vingers? Telkens is gezocht naar settingenvan gekwalificeerde mensen om dit soort vragen aan elkaar te blijven stel-len en daar ook conclusies aan te verbinden. In een sfeer van ambitie eneen goede samenwerking is er ook ruimte om elkaar de lastige vragen testellen, om zo inhoud en proces telkens weer te toetsen aan de doelstellin-gen.4. Synergie in korte rondes werkt versnellendDe werkwijze om van grof naar fijn te werken, parallel op alle thema's inkorte slagen, geeft echte integratie van aspecten, belangen en inzichten. Zowas het doorlopen van de procedures in twee stappen handig. Eerst plan-m.e.r. gericht op globale kaders, daarna de projectprocedure met invullingbinnen kaders. Zo verloopt ook de aanbesteding van consultatie naar dia-loog in meerdere rondes, waarbij er ruimte is om met partijen naar debeste invulling te zoeken. De scope van het project is zo ingericht dat dezezich leent voor ontwikkeling. Marker Wadden is een programma met opdit moment de realisatie van een eerste fase. In die fase is er ruimte voorgroei en ruimte voor leren en bijsturen. De vraag blijft of het ook lukt omhet `groeivliegwiel' op gang te houden. Het niet krijgen van de EU-LIFE-subsidie in het achterliggende jaar was een domper. De inzet is nu om deeerste fase Marker Wadden daadwerkelijk te realiseren en daarmee hetvliegwiel verder op gang te brengen. De openeindefinanciering is wel goedverankerd in proces en contract, maar dit leidt toch tot teleurstelling wan-neer alleen de eerste stap zou worden gerealiseerd. Het is vernieuwend,maar we moeten afwachten hoe dit uitpakt.5. Een goed teamZo werken vereist een team dat dit aankan. Het moet klein en hoogwaardigzijn, met een flexibele omgeving van experts en adviseurs. Van belang isdat de sleutelspelers doordrongen zijn van de mentaliteit om zich op deambitie te blijven richten, te zoeken naar vertrouwenwekkend handelenbij partners, zich de vraag blijven stellen wat de essentie is. Dat maakt datde goede dingen worden gedaan, dat geeft de ruimte en kwaliteit om teanticiperen op kansen en risico's die er zijn.Op naar de volgende fase. Het zichtbaar worden van Marker Wadden zalhopelijk leiden tot een groeiend support en enthousiasme, zodat de uit-breiding met een tweede fase snel kan volgen. Met als resultaat een unieken robuust stuk nieuwe natuur in een Markermeer van goede kwaliteit. TOETS031523Het Markermeer vanaf de Houtribdijk.PAULEIJSSEN