TOETS021518KLIMAATADAPTATIEHOE BEOORDELEN WEHITTE IN STEDEN?De urgentie om steden voor te bereiden op hitte wordt onderkend, maatregelen liggen op de plank. Tochontbreekt een eenduidige beoordelingsmethodiek om de noodzaak en (kosten)effectiviteit te toetsen.Hierdoor kan geen goede afweging worden gemaakt, wat leidt tot een impasse in het nemen van maatre-gelen. Een recent ontwikkelde methode brengt daar verandering in. In samenwerking met WageningenUniversiteit en het KNMI heeft Witteveen+Bos de UCAM-methode (Urban Climate Assessment & Manage-ment) ontworpen. Cruciaal onderdeel hierin is de wijze waarop hitte wordt beoordeeld. Dit artikel gaat inop de beoordeling van hitte in een stad volgens de UCAM-methode, waarmee hitte een volwaardige plekkan krijgen in de ruimtelijke planvorming.Ronald Groen en Jochem KlompmakerMETHODE TOONT GEZONDHEIDSRISICO'S HITTE OP WIJKNIVEAUSteden zullen zich moeten aanpassen aan een warmer klimaatmet meer weersextremen. Naast de meer ingeburgerde natteadaptatie, het voorkomen van overstromingen, piekneerslagaf-voer en tekorten bij langdurige droogte, is ook steeds meer aan-dacht voor droge adaptatie. Hieronder wordt een range aan tem-peratuurgerelateerde effecten geschaard die nadelig kunnen uitwerken opde volksgezondheid en het functioneren van de maatschappij. Behalve eengeleidelijke gemiddelde opwarming, wordt door het KNMI met name ge-waarschuwd voor de extremen: hittegolven die vaker voorkomen, langerduren en intenser zijn. In vergelijking met rurale gebieden wordt in stedenmeer warmte vastgehouden door het zogenoemde hitte-eilandeffect UrbanHeat Island (UHI). Dit brengt in steden dan ook extra gezondheidsrisico'smet zich mee. Tel daar een hogere bevolkingsdichtheid bij op en conclu-deer dat steden zich moeten voorbereiden op een extra verhoogd gezond-heidsrisico door hitte.DE AUTEURSJochem Klompmaker MSc (06-29283143, jochem.klompmaker@witte-veenbos.com) en ir. Ronald Groen (06-20014415, ronald.groen@witte-veenbos.com) zijn beiden werkzaam als adviseur Klimaat, Lucht en Ge-zondheid bij Witteveen+Bos.TOETS021519De stedelijke omgeving zorgt dus voor extra hitte en daarmee voor hogeregezondheidsrisico's. De mate waarin is afhankelijk van de fysieke eigen-schappen van een wijk en is dus be?nvloedbaar door maatregelen die ineen wijk worden toegepast. Dit betekent dat een beoordeling in ruimtelijkeplanvorming mogelijk is en ook dat het zinvol is om in planvorming reke-ning te houden met het aspect hitte.BeoordelingsindicatorenVoor de beoordeling van hittegerelateerde gezondheidsrisico's is het cruci-aal om te beschikken over een objectief vast te stellen indicator. Wanneerwordt gesproken over hittestress, ligt het voor de hand te kijken naar degevoelstemperatuur. Deze gevoelstemperatuur hangt af van temperatuur,straling, wind en vochtigheid. Een ongunstige combinatie van deze facto-ren leidt tot een minder comfortabel gevoel.Als indicator voor gezondheidseffecten is de gevoelstemperatuur echterminder geschikt. Mensen kunnen de gevoelstemperatuur zelf gemakkelijkbe?nvloeden, bijvoorbeeld door kleding of door schaduwrijke plekken op tezoeken waar de wind waait. Gevoelige bevolkingsgroepen zullen dit danook zeker doen tijdens een warme periode.Een betere indicator voor de relatie tussen blootstelling aan hitte en ge-zondheidseffecten, is de etmaalgemiddelde temperatuur4, 5). De etmaalge-middelde temperatuur geeft een goede weerspiegeling van de piekbloot-stelling en de afkoelingsperiode samen. Tijdens een afkoelingsperiodekunnen mensen herstellen van piekblootstelling aan de hogere temperatu-ren overdag4). Is de temperatuur tijdens een afkoelingsperiode echter hoogdan is het aannemelijk dat mensen minder goed herstellen en dus vatbaar-der zijn voor hitte. In noordwest Europa stijgt de mortaliteit significant bijeen overschrijding van een etmaalgemiddelde temperatuur van ongeveer21,5 ?C4). Elke graad overschrijding boven deze drempeltemperatuur resul-teert in een toename van de sterftekans (mortaliteit) met circa 2,1%4).Gezondheidseffecten van hitteUit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat de hittegolf in Europa in 2003ongeveer 45.000 extra sterfgevallen veroorzaakte1). Ook de hittegolf in2006 zorgde in Nederland en Belgi? voor ernstige gezondheidseffecten.Deze periode resulteerde in 1000 (Nederland) en 940 (Belgi?) hittedoden(extra sterfte die aan de hittegolf is gerelateerd2). Naast verhoogde sterftezijn er nog tal van andere gezondheidseffecten die kunnen optreden doorblootstelling aan hitte. Deze effecten kunnen het best worden weergegevenin een piramide (fig. 1). De extra sterfte die optreedt tijdens een hittegolf iswat betreft het aantal getroffen personen, een klein deel van de piramidevan totale gezondheidseffecten die optreden. Dit is echter wel het effectdat het meest concreet wetenschappelijk is onderzocht. Het is aannemelijkdat in omstandigheden met een hogere sterfte de overige gezondheidsef-fecten navenant hoger zullen zijn. Dit impliceert dat mortaliteit een goedeindicator is voor de totale piramide.Grip op hitte?De temperatuur in de stad tijdens een hittegolf wordt voor een belangrijkdeel bepaald door weersomstandigheden, welke zich op veel grotere schaalafspelen. Deze oorzaak van hitte is niet be?nvloedbaar door maatregelen ineen stad. Wel is het van belang te weten dat de klimaatscenario's aantonen,dat in de toekomst hittegolven vaker zullen voorkomen, langer zullen du-ren en in kracht zullen toenemen.In steden wordt extra warmte vastgehouden door het UHI. Hierdoor is hetin steden warmer dan in de rurale omgeving; vooral 's avonds en 's nachtsis het met gemak vijf tot acht graden warmer. De fysieke eigenschappenvan een wijk spelen hierin een grote rol; een wijk met bijvoorbeeld veelgroen koelt 's avonds en `s nachts sneller en meer af dan een wijk met wei-nig groen.Proportion of population affectedPrematuremortalityHospitaladmissionsEmergency department visitsVisits to doctorRestricted activity/reducedperformanceMedication useSeverityof healtheffectSymptomsPhysiological changes in cardiovascular systemImpaired pulmonary functionSubclinical (subtle) effectsFiguur 1. De ernst van gezondheidseffecten31 International Strategy for Disaster Reduction (ISDR), Heat wave in Euro-pe in 2003, new data shows Italy as the most affected country, 2003.2 International Strategy for Disaster Reduction (ISDR), Three Europeancountries among the top ten deadliest disasters of 2006. UN/ISDR 2007/01,2007.3 WHO Europe, Air Quality Guidelines - Global Update 2005, 2006.4 Hajat, S., Kovats, R. S., Atkinson, R. W., en Haines, A., Impact of hot tem-peratures on death in London: a time series approach. Journal of Epide-miology and Community Health, 56(5), 367-372, 2002.5 Armstrong, B. G., Chalabi, Z., Fenn, B., Hajat, S., Kovats, S., Milojevic, A.,en Wilkinson, P., The association of mortality with high temperatures ina temperate climate: England and Wales. Journal of Epidemiology andCommunity Health, jech-2009, 2010.Steden moeten zich aanpassen aan weersextremen.KLIMAATADAPTATIEconsensus blijkt dat bepaalde concentratieniveaus risicovol zijn (tabel 1).Tevens sluit het onderscheid dat daarin wordt gemaakt met betrekking totde kwetsbaarheid van bevolkingsgroepen, aan bij de risico's van hitte.De vergelijking van de risico's van het UHI met de door de EU gestelderichtlijnen voor ozon, leverde de hitte-index op in tabel 2. Het risico van deTOETS021520De hitte-indexOm het risico van het UHI te beoordelen, is in het UCAM-project een verge-lijking gemaakt met het risico van ozon. De concentratie ozon is net alstemperatuur een eigenschap van de lucht die bij kortdurende blootstellingaan hoge concentraties een risico vormt voor de gezondheid. De EuropeseUnie heeft richtlijnen opgesteld voor de concentratie ozon, waaruit eenWAT IS UCAMUCAM staat voor Urban Climate Assessment & Management en biedt eeninstrumentarium om op wijkniveau te beoordelen in hoeverre hittegere-lateerde gezondheidsrisico's aan de orde zijn. Hierin zijn twee onderde-len te onderscheiden.In de eerste plaats is dat het kwantificeren van de effecten. Hiertoe is inhet UCAM-project een standaard rekenmethode ontwikkeld die wordt be-heerd door Witteveen+Bos en WUR-MAQ (Wageningen UR-Meteorologyand Air Qualitiy Group). Deze methode is gebaseerd op modelberekenin-gen van de invloed van verschillende bebouwingstypen en wijkparame-ters op de grootte van het UHI (zoals weerkaatsingsvermogen, percentagegroen, etc.). Deze resultaten zijn gekoppeld aan wetenschappelijke ken-nis over gezondheidseffecten van blootstelling aan hitte. Grafiek 1 geeftde gesimuleerde temperatuur op 2 m hoogte weer gedurende de dag. Deafbeelding illustreert de verschillen als gevolg van verschillende groen-percentages bij eenzelfde wijktype.Het tweede onderdeel is het beoordelen van de risico's. Hiertoe is de be-oordelingswijze ontwikkeld zoals beschreven in dit artikel. Deze is onaf-hankelijk (en vrij) te gebruiken in hittestudies. Het doel hiervan is eeneenduidig en uniform beoordelingskader voor het aspect hitte.Met de UCAM-rekenmethode kunnen effecten van uiteenlopende maatre-gelen worden berekend. Grofweg kunnen deze worden onderverdeeld ingroen (vegetatie), blauw (water), grijs (aanpassing aan gebouwen) en geel(energie, airco's). De effectiviteit en toepasbaarheid van deze maatrege-len kunnen sterk verschillen per locatie. De UCAM-methode maakt in-zichtelijk of en in welke mate maatregelen leiden tot een verminderd ri-sico op hittegerelateerde gezondheidseffecten.Temperatuuringradencelciustijd in uren0:00:006:00:0012:00:0018:00:000:00:006:00:0012:00:0018:00:00333129272523211917150% groen25% groen50% groen75% groen100% groenGrafiek 1.ozon beschrijvingstreefwaarde120 ?g/m3 (8-uursgemiddelde,overschrijding op de korte termijn istoegestaan tot nog maximaal 25 dagenper jaar, gemiddeld over drie jaar)Een niveau dat is vastgesteld met het doel om schadelijke gevolgen voor demenselijke gezondheid en/of het milieu als geheel te vermijden, tevoorkomen of te verminderen. Het moet voor zover mogelijk binnen eenbepaalde termijn worden bereikt.informatie-drempel180 ?g/m3 (uurgemiddelde)Een niveau waarboven kortstondige blootstelling een gezondheidsrisicoinhoudt voor bijzonder kwetsbare bevolkingsgroepen en voor wie eenonmiddellijke en toereikende informatievoorziening noodzakelijk isalarmdrempel 240 ?g/m3 (uurgemiddelde)Een niveau waarboven een kortstondige blootstelling risico's inhoudt voorde gezondheid van de bevolking als geheel en waarvan bij het bereikenonmiddellijk stappen dienen te worden ondernomenTabel 1. De door de EU opgestelde richtlijnen voor ozonTOETS021521streefwaarde van ozon is overeenkomstig met het risico van een etmaalge-middelde UHI van 1 ?C (mits de etmaalgemiddelde temperatuur hoger isdan 21,5 ?C). Het risico van de informatie- en de alarmdrempel correspon-deert met het risico van een UHI van respectievelijk 2 ?C en 3 ?C.Urban Climate Assessment & ManagementDe UCAM-methode (Urban Climate Assessment & Management) is een me-thode die de invloed van de in Nederland meest voorkomende stedelijkeomgevingen op hittegerelateerde gezondheidsrisico's in beeld kan bren-gen. De methode biedt een houvast bij de beoordeling van de ernst vandeze risico's. Hiermee is eenduidig vast te stellen wanneer een situatie alsonacceptabel moet worden beschouwd en wanneer het noodzakelijk is omadaptieve maatregelen te nemen.Tevens geeft de methode inzicht in mogelijke oplossingen op het gebiedvan planologische veranderingen. Zo kan de methode duidelijkheid gevenof het plaatsen van extra groen in een wijk effectief is en in welke mateextra groen moet worden geplaatst om bijvoorbeeld een UHI kleiner dan2 ?C (categorie 1, acceptabel) te realiseren. Hierdoor geeft de methode es-senti?le informatie om besluitvorming en afwegingen in de ruimtelijkeordening te ondersteunen ten aanzien van de stedelijke hitteproblematiek.UCAM-methode in m.e.r.Hitte is een belangrijk aspect van klimaatadaptatie in steden. Er wordenmeer, extreme en langdurige hittegolven voorspeld waardoor de kans ophittegerelateerde gezondheidsrisico's stijgt. Daarnaast zorgt de stedelijkeomgeving voor extra hitte. De mate waarin is afhankelijk van de fysiekeeigenschappen van een wijk, dus be?nvloedbaar door maatregelen die ineen wijk worden toegepast. Dit houdt in dat rekening houden met hitte eneen beoordeling in ruimtelijke planvorming zinvol zijn.Om in een m.e.r. meer aandacht te geven aan klimaatadaptatie tijdens deafwegingen en besluitvorming in de ruimtelijke ordening, kan de UCAM-methode uitkomst bieden. De methode maakt het mogelijk om het UHIvan een wijk te kwantificeren en de effecten van adaptieve maatregelen tebepalen. Daarnaast kunnen de effecten van hitte eenduidig worden beoor-deeld met de methode. De basis hiervoor wordt geboden door de hittegere-lateerde gezondheidsrisico's te vergelijken met de kortetermijngezond-heidsrisico's van ozon.De UCAM-methode biedt de mogelijkheid om het aspect hitte in de huidigesituatie, een autonome ontwikkeling en een plansituatie te beoordelen.Daarmee is de methode geschikt om te worden toegepast in een milieuef-fectrapportage. Hittegolven hebben nadelige gezondheidseffecten voor risicogroepencategorie etmaalgemiddeldeUHI (?C)omschrijving0. 0 - 1 comfortabel geen invloed, geen extra risico's van de gebouwde omgevingI. 1 - 2 acceptabel beperkt extra risico door bebouwingsinvloed (acceptabel tot 25 dagen per jaar)II. 2 - 3 risicovolextra risico door bebouwingsinvloed voor bijzonder kwetsbare bevolkingsgroepen (vergelijkbaar metoverschrijding informatiedrempel O3)III. >3 onacceptabelextra risico door bebouwingsinvloed voor de gezondheid van de bevolking als geheel (vergelijkbaarmet overschrijding alarmdrempel O3)Tabel 2. De hitte-index zoals opgesteld in het UCAM-projectHet rapport met nadere beschrijving en toelichting op de UCAM-metho-de is beschikbaar via http://www.witteveenbos.nl/nl/UCAM.URGENTIEDe Commissie m.e.r. onderkent de urgentie van klimaatmaatregelen enadviseert dan ook om klimaatadaptatie onderdeel te laten zijn in de af-weging en besluitvorming in de ruimtelijke ordening. De handreiking`Klimaataspecten in planm.e.r. voor structuurvisies' is opgezet om kli-maat een plek te geven in structuurvisies. Ook het ministerie van Infra-structuur en Milieu onderkent de urgentie en heeft de `Handreikingvoor de uitvoering van eenStresstest Klimaatbestendigheid' laten ontwikkelen. Deze stresstest be-vat de kwetsbaarheidsscan en de adaptatieplanning en zijn bedoeld omeerst inzicht te krijgen in de kwetsbaarheid van locaties voor klimaat-verandering. Vervolgens kan meer verdiepend en concretiserend wor-den nagegaan hoe effectief maatregelen zijn en hoe de uitvoering zoveel mogelijk kan worden `meegekoppeld' met onderhouds- en herin-richtingsactiviteiten.