TOETS021417M.E.R.DE AUTEUrsWillem Rienks, Wouter Guliker, Rik Olde Loohuis en Bram van Rooijwerken bij ROM3D aan diverse vraagstukken rondom windenergie enlandschap.bEOOrdElingwindEnErgiE3d-bEEldzEgTmEErdanduizEndwOOrdEn"landschapisvoorveelmEr-schrijverseenlastigthema.insprekersbijplannenenprojectenvindenhetvaakergbelangrijk,maarerzijnnauwelijkshardekadersinwet-enregelgeving."metdezeconstateringbegintdeCommissiem.e.r.haarfactsheetlandschap.alsermomenteel??nontwikkelingismetgrotelandschappelijkeimpactishetwelderealisatievanwindenergie.ditartikelgaatinophoebijdebeoor-delingvanwindplannenmethetthemalandschapwordtomgegaan.deauteursbeargumenterendat3d-visualisatieeenonmisbaaraanvullendinstrumentisvooreengoedebeoordelingvanlandschapbijwindopgaven.willemrienks,wouterguliker,rikOldeloohuisenbramvanrooijForse windopgaveDe rijksoverheid heeft met de provincies, verenigd in het IPO, afgesprokenruimte te reserveren voor windenergie op land. Elke provincie draagt bijaan de taakstelling van uiteindelijk 6.000 MW op land. Op zee wil de rijks-overheid ruimte cre?ren voor nog eens 4.450 MW aan windenergie. Uitgaan-de van 3 MW per turbine betekent dit dat er enkele duizenden turbinesverdeeld over heel Nederland bij zullen komen. Dit maakt dat windenergiestraks in grote delen van Nederland het landschapsbeeld gaat be?nvloeden.Veel weerstand windparkenNu de nationale windopgave concreet wordt gemaakt in provinciale en ge-meentelijke plannen, begint ook de lokale weerstand en commotie gestaltete krijgen. Er zijn landelijk meer dan honderd collectieven en actiegroependie vaak regionaal bezwaar maken tegen nieuwe windturbines. Een veelgehoord bezwaar daarbij is het negatieve effect op het landschap. Windtur-bines zouden door hun omvang niet passen in het Nederlandse land-schap.Huidige beoordeling landschap in MERHet planMER is de plek waar een beoordeling gemaakt wordt van welkegebieden meer of minder geschikt zijn voor aanleg van windparken. Daar-bij worden diverse criteria gebruikt waaronder het aspect landschap. Voorveel andere criteria zijn in wet- en regelgeving harde normen opgenomenzodat een duidelijke objectieve toetsing plaats kan vinden. Voor landschapzijn dergelijke harde normen meestal niet beschikbaar. Dat maakt land-schap een minder eenvoudig thema in een MER.De effecten op landschap krijgen tot op heden op diverse manieren eenplek in een MER. Hieronder is een aantal van die manieren genoemd waar-bij soms ??n en soms meerdere van de genoemde zaken terugkomen:1. harde uitsluiting van gebieden, bijvoorbeeld door gebieden als natio-nale landschappen of werelderfgoedgebieden uit te sluiten als mogelijkplaatsingsgebied van turbines. Vaak dient hiervoor nationaal of provin-ciaal beleid als onderlegger;2. opstellen van alternatieven of scenario's met daarbij het landschap ofde ruimtelijke kwaliteit als leitmotiv. Het verhaal van het ontstaan vanhet landschap of de aanwezigheid van landschappelijke structurenwordt gebruikt om alternatieve opstellingsvarianten of gebieden aan teduiden waar wel of geen turbines kunnen worden geplaatst. Een land-schappelijk kader waarbij vanuit een hoger schaalniveau wordt gekekennaar meer en minder geschikte plaatsingsgebieden kan daarbij behulp-zaam zijn;3. toetsing van de alternatieven in de vorm van weging van `zachtere' cri-teria die zijn toegelicht in de tabel hieronder;4. meegeven van een kader voor de nadere uitwerking, waarbij aspectenworden meegegeven waarmee rekening moet worden gehouden bij hetnader uitwerken in bijvoorbeeld het projectMER.TOETS021418worden als de turbines geplaatst waren. Moderne technieken op het gebiedvan 3D en interactieve gaming maken het nu mogelijk om een steeds rea-listischer beeld te krijgen van hoe diverse scenario's eruit komen te zien.Door de scenario's in 3D op te stellen is het mogelijk om scenario's te bou-wen en vervolgens te beoordelen. Je kunt `letterlijk' zien hoe het wordt.Ook voor deskundigen blijkt daaruit steeds weer dat de derde dimensie ?het overstijgen van het landschap ? anders is dan ze verwachten:? Lijnen op de kaart blijken vaak niet te worden ervaren als lijnen.? Windturbines van verschillende groottes blijken moeilijk te herleidentot de locatie waar ze staan. Daarmee is de verbinding met het onderlig-gende landschap heel vaak bij voorbaat al zwak.? Windturbinelijnen met enkele kilometers tussenruimte worden toch er-varen als een cluster in plaats van afzonderlijke opstellingen. Dit geldtmet name in open landschappen.? De tijd van de dag heeft de nodige impact op de beleving. Slagschaduwgedurende delen van de dag of lichtjes in het donker (een kermis) zijnbijvoorbeeld van grote invloed op de beleving van omwonenden.Een analyse van dergelijke impact vraagt meer dan fotovisualisaties en 2D-kaarten. Juist omdat in 3D-modellen ook het draaien van de wieken, deimpact van verlichting wanneer het donker is en bijvoorbeeld slagschaduwen verschillen van lichtinval op de turbines kan worden verkend, is dit demanier om dichterbij de realiteit en de werkelijke landschappelijke impactte komen. Ook biedt 3D-visualisatie de mogelijkheid om met een 3D-brilrond te kijken in het gehele landschap en om via de wegen vanaf de virtu-ele fiets of auto of vanuit ieders willekeurige achtertuin het huidige en di-verse alternatieve landschappen te ervaren.Op deze wijze kan niet alleen door deskundigen, maar ook door belangheb-benden beter ervaren worden welke impact nieuwe windparken daadwer-kelijk hebben. Inzet van 3D en moderne tools om een maquette te belevenzal leiden tot betere alternatieven, inzichtelijke beoordeling en een beterbeeld van de impact door zowel beleidsmakers, adviseurs en belangheb-benden.Toetsingscriteria in de praktijkDe laatste jaren is een aantal Notities Reikwijdte en Detailniveau (NRD's)en planMER's gemaakt voor windparken of windenergievraagstukken opgebiedsniveau. In tabel 1 is aangegeven op welke aspecten onder anderewordt beoordeeld binnen het thema landschap.In de verschillende planMER's komen dezelfde beoordelingsaspecten voortoetsing terug. Men is het in grote lijnen eens over welke criteria gehan-teerd zouden moeten worden. De vraag is echter of deze criteria ook cor-rect en volledig worden gemeten. Deskundigen maken een afweging enschrijven dit neer in het MER. Meestal wordt kaartmateriaal gebruikt alstoetsing voor de criteria en in een aantal gevallen worden fotovisualisatiesgebruikt.Een aantal van de criteria blijkt specifiek voor windturbines moeilijk toets-baar vanaf een kaart of vanaf enkele standpunten waarvoor een fotovisua-lisatie is gemaakt. Ook voor ervaren deskundigen is de schaal van windtur-bineparken of lijnopstellingen moeilijk in te schatten.Windparken zijn landschapsoverstijgendDe gangbare manier van werken bij de beoordeling van windenergie inMER's schiet op sommige onderdelen tekort. De huidige aanpak heeft eenbeperkte insteek. Dit heeft twee oorzaken. Ten eerste ligt de focus van debeoordeling te veel op de `inpasbaarheid' van windturbines en het zoekenvan aansluiting bij bestaande structuren, terwijl windturbines vanwegehun omvang altijd een structurele toevoeging aan het landschap zijn meteen eigen `beleving'. Die toevoeging veroorzaakt in feite een veranderingvan het landschap. De vraag moet dan ook niet alleen zijn: wat zijn de ef-fecten op het bestaande landschap? Belangrijk is tevens de vraag: hoe wordthet nieuwe landschap beleefd en gewaardeerd en blijft ook dit nieuwelandschap leesbaar? Met andere woorden: is duidelijk en begrijpbaar waar-om de turbines staan waar ze staan?De tweede oorzaak voor de te beperkte insteek heeft te maken met hetwerken met (2D-)kaartmateriaal en fotovisualisaties. Nog maar kort gele-den kon de daadwerkelijke impact van nieuwe windparken pas ervarenM.E.R.Tabel 1. Criteria voor beoordeling van landschap in diverse NRD's.Krammer goeree-Overflakkee dordrecht FrieslandinvloedoplokaleenregionaleopenheidCompactheidwindparkenopenheidinvloedopopenheidCultuurhistorischeenarcheolo-gischewaardenCultuurhistorieenarcheologie Effectenoparcheologischewaardenbe?nvloedingcultuurhistorischewaardenaantastingarcheologischewaardeninvloedoprust invloedoprustEffectopbelevingswaardebeschermdelandschappen/dorpsgezichtenHerkenbaarheidopstellingen HerkenbaarheidvandeopstellingVanuitlandschappelijkoptiekgeefteenlijnopstellinghetrustigstebeeld.ditkanzoweleenrechtealseengebogenlijnzijn.indienturbinesopgelijkeafstandstaangeeftdathetrustigstebeeld.Herkenbaarheidopstellingenzichtbaarheidinvloedoplandschappelijkestructurenengeomorfologieaansluitingbijlandschapskwali-teitenstructuuraansluitenbijstructuurvanlandschap:isereenopstellingmogelijkdiedestructuurvanhetlandschapvolgt?invloedoplandschappelijkestructurenTOETS021419Hieronder is in een aantal voorbeelden weergegeven hoe de inzet van 3Dheeft geleid tot betere inzichten1. Daarbij is steeds een 2D-kaartbeeld ge-toond en daarnaast een of enkele 3D-beelden.Voorbeeld 1: rationele opzet van het windpark (Flevoland) met rechtestructuurlijnen die worden gevolgd. In werkelijkheid is het visuele beeldvanuit veel standpunten meer een chaotisch woud van windturbineswaarbij de rechte lijn alleen vanaf een beperkt aantal heel specifiekepunten waarneembaar is. De relatie met het onderliggende landschap iser op kaart wel, maar wordt in de praktijk niet of nauwelijks ervaren.Voorbeeld 2: interferentie wordt in 3D zichtbaar en blijft in 2D verbor-gen. In dit voorbeeld (Groningen) is bij de planvorming bewust tussen-ruimte tussen afzonderlijke lijnopstellingen aangehouden. In praktijktreedt echter wel interferentie op in het echte landschap. Dit is in het3D-model goed waarneembaar.1 Op www.toets-online.nl is een video te vinden voor een betere 3D-beleving.Structuur zichtbaar op plattegrond.Structuur niet zichtbaar op plattegrond.Structuur zichtbaar op ooghoogte.Structuur niet zichtbaar op ooghoogte.Interferentie niet zichtbaar op plattegrond.Interferentie niet zichtbaar in 3D.TOETS021420Voorbeeld 4: verschillen in zichtbaarheid in open en gesloten landschappen, waarbij de getoonde tur-bines op ongeveer dezelfde afstand staan van de waarnemer. In landschappen met meer bebouwing enbeplanting is de adsorptiecapaciteit van turbines veel hoger. Dit kan ertoe leiden dat eenzelfde clustervan turbines in een open landschap als windlandschap wordt ervaren, terwijl dat in dichtere stedelijkeof kleinschalige landschappen niet het geval is.M.E.R.Voorbeeld 3: een tijdreeks met beelden van slagschaduw in de directe omgeving van enkele woningen.Slagschaduw op 27 juni om 12.00 uur. Slagschaduw op 27 augustus om 9.00 uur. Slagschaduw op 27 oktober om 13.00 uur.Windturbines in een gesloten landschap.Windturbines in een open landschap.TOETS021421Op www.toets-online.nl is een aantal filmpjes neergezet waarmee verlich-ting, beweging en het rondkijken en rijden in een nieuw windpark beke-ken kunnen worden.3D als aanvullend instrument voor toetsingDe afgelopen jaren is de nodige ervaring opgedaan met 3D-visualisatie bijplanvorming en beoordeling van MER's. Deze ervaring leert dat 3D een be-langrijke aanvulling is bij de beoordeling. Een virtueel en interactief 3D-model van het onderzoeksgebied met daarin verschillende scenario's moeteen essentieel onderdeel worden van de landschappelijke beoordeling. Lou-ter in 3D kan ? reproduceerbaar ? worden getoetst of er daadwerkelijk im-pact is op openheid, of er sprake is van aansluiting bij onderliggende struc-turen of dat de beleving van een turbinepark als zelfstandig waar te nemeneenheid uit de verf komt. Verdere vervlechting van 3D en de snelle ontwik-keling van het meer realistisch en interactief maken van de 3D-maquetteszullen de kracht van 3D alleen nog maar doen toenemen.Kortom: een interactief 3D-model in een MER zorgt voor een betere weer-gave van de impact van windmolens. Het samenspel tussen verschillendenieuwe en/of bestaande opstellingen wordt duidelijker. De impact van dehoogte wordt duidelijk en zaken als de verlichting, de beweging van dewieken en slagschaduw wordt inzichtelijk gemaakt. Door die betere weer-gave worden twee doelen bereikt. Enerzijds wordt de beoordeling an sichbeter, anderzijds zullen lezers van het MER ? vaak belanghebbenden ? eenbeter beeld krijgen van de effecten op landschap. Dit laatste zal er vrijwelzeker toe bijdragen dat er minder bezwaren komen omdat het `vertrou-wen' in de beoordeling toeneemt; de beoordeling is immers reproduceer-baar en voor iedereen waarneembaar.Naast het toetsen zelf en de communicatie die daarbij hoort kan 3D-visualisatie met name in het zoeken naar ? of beter het ontwerpen van? aanvaardbare alternatieven van groot nut zijn. De techniek maakthet mogelijk om een 3D-lab te maken en in virtuele maquettes diverseopstellingen te verkennen en te vergelijken. Dit voorwerk vergt enigeinvestering maar zal zich uiteindelijk in betere plannen en meer draag-vlak vertalen.SlotHet vraagstuk van windenergie is zodanig landschapsoverstijgend dathet ook het voorstellingsvermogen van de meeste mensen en vaak ookvan deskundigen te boven gaat. Dit vraagt vanwege de schaal om 3D-toetsing als aanvulling op bestaande 2D-toetsing en fotovisualisaties.3D-toetsing is in een aantal projecten reeds een waardevol hulpmiddelgebleken bij ontwerp, planvorming, communicatie en beoordeling vanalternatieve opstellingen. De abstracte, voor velen ongrijpbare impactvan turbines in het huidige landschap wordt dan tastbaar gemaakt metbeelden van toekomstige windlandschappen. Dit draagt bij aan eenobjectivering en betere onderbouwing van landschap in m.e.r.-proce-dures.Om de volle kracht van een interactief 3D-model in m.e.r.-processen tebenutten moet het losgekoppeld worden van papier. Een online omge-ving, zoals nu ook bij ruimtelijke plannen de standaard is, dient ookvoor m.e.r. de nieuwe vorm te worden. In een digitale omgeving is hetmogelijk 3D-animaties en 3D-viewers op te nemen. Met eenvoudige 3D-viewers kan men als `lezer' van het MER eigen camerastandpunten in-nemen en zelf zien wat de verschillende alternatieven brengen.